 جمال حسن زاده: با سپاس از مقدمهای که گفتید. برای این که بتوانیم گام به گام جلو برویم، بهتر است از شروع دولت دکتر مصدق و نخست وزیری ایشان آغاز کنیم و به معضلاتی که این دولت در پیش داشت مانند مسئله نفت و مسائل داخلی و بین المللی بپردازیم تا بتوانیم سایر مباحث را بیشتر باز کنیم.
شهرام یزدی: با توجه به وقت بسیار اندک و ضیقی که وجود دارد و از آنجا که اگر بخواهیم وارد موضوعات دولت مصدق بشویم باید بیش از 10 ساعت به آن بپردازیم و به حوادث آن دوران اشاره کنیم و با توجه به این که در بخش دوم این مصاحبه به دنبال آن هستیم که مسائل 25 تا 28 مرداد را روز به روز مورد موشکافی و تحلیل قرار دهیم با اجازه شما بهتر میدانم مقدماتی را مطرح کنیم تا درک مباحث مرحله دوم میسر شود. لذا با کسب اجازه از شما ابتدا فضای جهانی و سپس فضای سیاسی اجتماعی داخلی آن زمان را باز میکنیم تا دریابیم که در آن تاریخ مردم، سیاسیون، روحانیت و ارتش ایران در کجای مسائل جهانی بود؟
و به این پرسش پاسخ دهیم که چرا سرور محسن پزشگپور رهبر نهضت پان ایرانیسم معتقد بود "28 مرداد مظهر شکست نهضت ملی شدن نفت بود و نه دلیل شکست"!؟ یادش همیشه گرامی باد.
جهان در سالهای 53 – 1950
در مجموع سالهای 32- 1330 ایران تقریباً منطبق است با سالهای 1950 تا 53 میلادی. جنگ دوم جهانی تمام شده و بلوک شرق و غرب در شرف تکوین بودند. اروپای شرقی و کشورهای کمونیستی آسیایی مانند چین و شوروی شکل گرفته بودند و در غرب نیز بلوک به هم پیوسته ای خصوصاً در اروپا و بعضی نقاط آسیا تشکیل داده بود که تضاد فکری، سیاسی و حتی اقتصادی بسیاری با هم داشتند. از این رو مرزهای بین بلوک شرق و غرب محل برخورد این دو بلوک و دو اندیشه شدند. یعنی شما می توانید در اروپای شرقی در لهستان، رومانی، چکسلواکی، آلمان شرقی و غربی، برخورد اندیشه کمونیسم شرقی و کاپیتالیسم غربی را مشاهده کنید. حکومتهای ملی یکی پس از دیگری عوض میشوند و شوروی استالینی در تعیین نوع حکومتهای محلی حتی با اقدام نظامی دخالت میکند. در آسیا در کره نیز عملاً نیروهای محلی با حضور نیروهای آمریکا و فرانسه در مقابل نیروهای کره شمالی با حمایت مستقیم نیروهای چین و شوروی به نبرد رودررو مشغول بودند. هرچند که آن دوران را به جنگ سرد تعبیر میکنند ولی در واقع در بعضی از مناطق جهان از جمله در شبه جزیره کره و منطقه هندوچین عملاً جنگ گرم و مسلح در حال وقوع بود. کره شمالی و جنوبی در سال 1953 مصادف با 1332 پس از سه سال جنگ داخلی خونین و خانمان برانداز، ترک مخاصمه کرده و لذا شبه جزیره یکپارچه کره به دو نیم تجزیه شد که هنوز هم به همان منوال است.
در منطقه هندوچین نیز در مناطقی مانند ویتنام و کامبوج و اطراف آن نیروهای محلی با حمایت نیروهای آمریکایی و فرانسوی با نیروهای کمونیست تحت حمایت چین و شوروی میجنگیدند. جنگی که طی آن هواپیما های جنگی آمریکایی با خلبانان آمریکایی با هواپیماهای روسی با خلبانان روسی در آسمان مستقیماً بروی هم آتش می گشودند...!
در آلمان شرقی و غربی تنش بسیاری وجود داشت و مردم از آلمان شرقی به غرب مهاجرت میکردند و به مرور زمان دیوار برلین در حال شکل گرفتن بود. مبارزات کمونیستها و مخالفانشان در سراسر اروپا از جمله در ایتالیا و فرانسه مشاهده میشد و دیگر احزاب کمونیست اروپایی نیز تشکیل میشدند. تنها در فرانسه در یک روز با حمله نیروهای راست به حزب کمونیست آن کشور کل اعضای حزب کمونیست بازداشت شدند و این حزب برای همیشه منحل شد.
در اطراف ما یعنی در خاورمیانه در عراق، سوریه، لبنان، اردن، یمن، افغانستان، لیبی و اتیوپی کودتاهای نظامی دست چپی و متمایل به شوروی رخ میدادند و خاندانهای سلطنتی متعددی فرو میپاشیدند. پادشاهان اعدام، تبعید و یا زندانی میشدند. نیروهای نظامی کودتا کننده علاوه بر خاندان سلطنت بسیاری از افسران و پیروان نظامهای قبلی را اعدام، زندانی یا تبعید میکردند و از صحنه سیاسی میراندند.
در نتیجه پس از جنگ جهانی دوم شوروی با توجه به تجربه آلمان هیتلری که ابتدا به لهستان حمله کرد و پس از یک سال تدارکات در مرزهای غربی به آن کشور حمله برد؛ تصمیم گرفت یک حریم امنیتی از کشورهای متحد و همفکر در اطراف خود تشکیل دهد تا از نفوذ دشمنانش به داخل خاک شوروی جلوگیری کرده و این بار به جای جنگ در استالینگراد و کیف، نبرد در کشورهای حاشیه ای صورت پذیرد و همان جا از توسعه آن جلوگیری شود. با این دیدگاه منطقه پیمان ورشو در اروپای شرقی که مرز غربی شوروی را حفاظت میکرد شکل گرفت. به همین دلیل شوروی در تمام کشورهای اروپای شرقی مداخله کرد و حتی با حمله نظامی به آنها از جمله حمله سنگین با تانک به پراگ (این شهر تاریخی مرکز اروپا) و قتل عام گسترده مخالفین در کف خیابانها حکومتهای متحد را بر سر کار آورد.
شوروی در منطقه جنوب و شرق خود نیز به دنبال چنین حوزه امنیتی بود و سعی می کرد حکومت های متحد خود را در مقابل دشمنان بالقوه قرار دهد. چنانکه کره شمالی را برای مهار ژاپن در شرق تدارک دید. افغانستان، ترکیه و ایران نیز با همین دیدگاه مورد علاقه اتحاد جماهیر شوروی بودند تا به عضویت بلوک شرق درآیند و حریم امنیتی شوروی در جنوب غربی این کشور را تأمین نمایند و امکان دسترسی و اشراف استراتژیک شوروی بر آبهای خلیج فارس، دریای عمان و دریای مدیترانه را فراهم سازد.
حزب توده اهرم اجرایی شوروی در ایران
جمال حسن زاده: شوروی برای حضور در ایران از چه روش و ابزارهایی استفاده می کرد؟
شهرام یزدی: شوروی برای نفوذ در ایران و ایجاد یک اهرم اجرایی و زمینه چینی برای ایجاد مقبولیت اجتماعی گسترده، حزب توده و سازمان افسران حزب توده را تدارک دید.
بنیانگذاران اولیه حزب توده در ایران همان گروه 52 نفری بودند که در زمان رضاشاه پهلوی به جرم داشتن مرام اشتراکی بازداشت شده بودند. از این عده تنها دکتر تقی آرانی در زندان به بیماری تیفوس در گذشت و بقیه در طی جنگ جهانی دوم و در حمله نیروهای متفقین به ایران آزاد شده و به مرور حزب توده ایران را بنیان گذاشتند.
حزب توده توسط عبدالصمد کامبخش از 1324 اعلام موجودیت کرد ولی از 1323 اولین فعالیتهای آشکار خود را شروع کرده بود. این حزب در اولین تظاهرات خیابانی در تهران خواستار اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی شد. در این تظاهرات نیروهای اشغالگر ارتش سرخ شوروی از پس و پیش تظاهرات کنندگان حرکت کرده و به صورت مسلح و با در دست داشتن پرچم شوروی از آنها حمایت میکردند. یعنی حزب توده عملاً و به طور آشکار با حمایت مستقیم شوروی به فعالیتهای خود ادامه میداد.
دو تن از بنیانگذاران این حزب و سازمان افسران حزب توده یعنی سرهنگ سیامک از 1301 و عبدالصمد کامبخش از 1306 همکاری خود را با شوروی آغاز کرده بودند. یعنی حتی قبل از شروع پادشاهی رضاشاه در 1304. حزب توده توانست بسیاری از طرفداران سرخورده و شکست خورده نازیسم و سوسیالیزم در ایران پس از جنگ دوم جهانی را جذب خود کند و به عده افراد خود بیافزاید.
همزمان با آغاز فعالیت رسمی حزب توده در ایران دو غائله مهم تجزیه آذربایجان و کردستان تحت حمایت مستقیم افسران و نیروهای شوروی و حزب توده اتفاق افتاد که پس از مذاکرات قوام و استالین در شوروی و با حمله نیروهای ارتش ایران به فرماندهی کل قوای محمدرضا شاه پهلوی در 21 آذر 1324 خاتمه یافت و اعتبار زیادی را برای پادشاه جوان ایران به همراه آورد.
در 1325 قیام افسران خراسان با حمایت حزب توده اتفاق افتاد که طی آن عده ای از افسران توده ای لشگر 8 خراسان به رهبری سرهنگ اسکندرانی قصد جدایی از ایران را داشتند که با هوشیاری ارتش به سرعت شکست خورد.
در 15 بهمن 1327 حزب توده، پادشاه جوان را جلو دانشکده حقوق دانشگاه تهران ترور کرد. ضارب ناصر فخرآرایی 5 گلوله به سمت پادشاه جوان شلیک کرد که یکی به صورت ایشان برخورد کرد و پنجمی در لوله گیر کرد و بالاخره توسط محافظین شاه کشته شد. این توطئه با طراحی رزم آرا و با اجرای شخص کیانوری در حزب توده انجام گرفت و در نتیجه حزب توده از این تاریخ ممنوع الفعالیت شد و رهبران آن در یک روز دستگیر و زندانی شدند. همین گروه در 1329 شامل 10 نفر از زندان قصر تهران گریختند. عملیات فرار با طراحی دقیقی انجام شد که طی آن عده ای افسر و غیر نظامی توده ای به اسم افسر زندان قصد انتقال زندانیان را داشتند و بدینوسیله زندانیان را فراری دادند.
پاتوق اولیه حزب توده در ارتش ، دانشکده افسری بود که افسران بسیاری از دوره دانشجویی به عضویت حزب درآمدند. رئیس دانشکده افسری سرتیپ شهاب که با فعالیتهای سرهنگ آذر توده ای مخالف بود وی را زندانی کرد ولی توده ای ها سرتیپ شهاب را ترور کرده و کشتند و از آن پس سرهنگ آذر آزادانه به فعالیت خود که توسعه افکار حزب توده بود ادامه داد.
اقدامات آشکار و مهم حزب توده
جمال حسن زاده: حزب توده غیر از فعالیت های سیاسی متعارف همه احزاب سیاسی چه اقداماتی انجام می داد که این همه مورد اعتراض مخالفینش بوده و هست؟
شهرام یزدی: از جمله اقدامات حزب توده حمله به پاسبان ها و خلع سلاح آنها برای تهیه سلاح گرم بود. خرابکاری در ارتش و آتش زدن هواپیما و کشتی جنگی از دیگر اقدامات این حزب در ارتش بودند.
سرقت از انبارهای اسلحه پادگانهای ارتش در سراسر کشور برای تهیه تفنگ، نارنجک آمریکایی، گلوله بازوکا، گلوله خمپاره و تیر فشنگ از جمله اقدامات همیشگی و مرتب اعضای حزب به شمار میرفت.
حزب توده اسلحه سازی را از 30 تیر 1331 در دستور کار خود قرار داد تا در قیام علیه حکومت وقت از آن استفاده کند و توانست بیش از 20 هزار نارنجک دستی را در کارگاههای خود بسازد که در سال 1333 توسط فرماندار نظامی تهران کشف و ضبط شدند. در اردیبهشت 1332 در حین آزمایش یکی از این نارنجکها در آدران در جاده کرج- چالوس، نارنجک در دست سرگرد لطفعلی مظفری افسر توپخانه دانشکده افسری منفجر و وی از دست راست و چشم راست کور و معلول و لاجرم از ایران فرار کرد.
شناسایی مختصات تمام پادگان های ارتش و بویژه اسلحه خانه های آنها در تهران و شهرستان ها برای حمله به آنها و تصرفشان به قصد تأمین حجم بالایی از سلاح و مهمات جنگی مورد نیاز قیام مردمی و کودتا، از اقدامات سازمان افسران بود که در سال 1333 افشا شد.
ترور محمد مسعود مدیر روزنامه "مرد امروز" و احمد دهقان مدیر هفته نامه ضد کمونیستی "تهران مصور" از دیگر اقدامات حزب توده بود که آن قتلها به اشرف خواهر محمدرضا شاه و خاندان سلطنت منسوب شد و تا سالها سر زبانها بود و موجب بدنامی و تنفر مردم و سیاسیون از خاندان سلطنت شده بود.
ترور کارمندان و مأموران رکن دوم ارتش که در حزب توده نفوذ کرده بودند از دیگر اقدامات حزب توده و سازمان افسران بود که در سال 1333 کشف و فاش شد. اکثر قتل های سازمان افسران توسط خسرو روزبه سروان اخراجی ارتش و عضو ارشد سازمان افسران مدیریت و اجرا می شد.
حمله به بانکها و سرقت پول گاوصندوقهایشان برای تأمین مالی حزب توده در شهرستانهای مختلف از دیگر اقدامات حزب توده بودند.
برگزاری انواع میتینگها برای حمله به شاه و دربار و دولت و حمایت از سیاستهای حزب مادر یعنی حزب کمونیست شوروی از جمله برنامه های آشکار حزب توده بودند.
این حزب روزنامه های متعددی در تهران و شهرستانها داشت که حتی بعد از ممنوعیت به شکل زیرزمینی و مخفی منتشر میشدند. روزنامه هایی نظیر "رزم"، "مردم"، "به سوی آینده"، "شهباز، "جوانان دموکرات" و "شجاعت" از آن جمله بودند.
علاوه بر این شوروی نیز از طریق رادیو مسکو آشکارا و بدون پرده پوشی کار تبلیغاتی این حزب را انجام میداد. جالب آن که حزب توده از این طریق در طول سالها علیه پادشاه ایران و خاندان سلطنت و افسران ارشد ارتش و سیاستمداران طرفدار پادشاه تبلیغات منفی میکرد و با آن که در 1327 ممنوع الفعالیت شد، در زمان حکومت 28 ماهه دکتر مصدق یعنی از اردیبهشت 1330 تا مرداد 1332 آزادانه فعالیتها و میتینگهای خود را برگزار میکرد و علیه شاه و دربار، نمایندگان مجلس و حتی تا یک سال علیه خود دکتر مصدق نظراتش را منتشر میساخت.
مصدق اصولاً نسبت به خطر حزب توده و کمونیسم بین الملل در ایران بسیار بسیار بی تفاوت بود و یکی از دلایلی که ارتش، شهربانی و سیاسیون ایران با دکتر مصدق اختلاف پیدا کردند وجود همین فعالیتهای حزب توده و بیتفاوتی ایشان بود.
ادامه دارد...
متن کامل گفتگو را به صورت پی دی اف از این جا دریافت کنید |
