جمال حسن زاده : می توانید کمی در مورد ساختار فکری افسران ارتش ایران توضیح دهید. آیا ارتشیان ایران یکپارچه نسبت به پادشاه ایران و نهضت ملی وفادار بودند و یا ارتش از تشتت آرا رنج می برد ؟

شهرام یزدی : در ابتدای حرکت نهضت ملی همه ایرانیان با دکتر مصدق همراه و همفکر بودند. شاه ، دربار ، مجلس شورای ملی، مجلس سنا، کارمندان شرکت نفت ، ارتشیان ، روحانیون و سیاستمداران مختلف همه و همه در یک صف متحد و در کنار دکتر مصدق ایستادند. اصولاً نهضت ملی شدن صنعت نفت تبلور همه آمال و آرزوهای ضد استعماری ملت ایران بود و طیف عظیمی از غیر ایرانیان در کشورهای دیگر را هم جذب خود کرده و به سرمشق سایر نهضت های ضد استعماری عصر خود بدل گشته بود . این که گفته می¬شود عده¬ای با این نهضت مخالف بودند یا شاه مخالف بود دروغ محض است. مخالفت های اولیه ریشه ای و اساسی نبودند و بیشتر جنبه نقد داشتند و نه دشمنی !

در مجموع همگان – بجز اقلیتی بسیار بسیار معدود - با نفوذ سیاسی انگلستان مخالف بودند و تحملش نمی¬کردند. زیرا انگلستان یک قدرت فائقه در ایران بود و هیچ قدرت دیگری در کنارش معنی پیدا نمی¬کرد. مگر آنکه زیر چتر قدرت انگلستان در آیند که این موضوع نیز برای بسیاری از میهن پرستان ایران قابل قبول نبود . رضا شاه نیز قرارداد1930 را زیر فشارهای کمرشکن انگلیس امضاء کرد و همیشه امید داشت تا در شرایطی بهتر بتواند قرارداد را تغییر دهد که این فرصت به پسرش رسید . ضمن آن که محمدرضا شاه از مخالفت ریشه¬ای انگلستان با پادشاهی خودش اطلاع داشت. زیرا انگلیس¬ها پس از استعفای رضاشاه پهلوی اساساً با تداوم پادشاهی پهلوی در ایران مخالف بودند و اعتقاد به جمهوری داشتند و تا سال ¬ها محمدرضا شاه را به رسمیت نشناختند. لذا شاه جوان از روحیه ضد انگلیسی مصدق، آیت¬اللّه کاشانی و زاهدی و مجموعه جبهه ملی استقبال و حمایت می¬کرد.
در مجموع بعد از سال دوم صدارت دکتر مصدق این وحدت گسترده به تشتت گرائید و گروه¬های سیاسی مختلفی در جامعه و مجلس و ارتش شکل گرفتند.
این گروه¬ها در ارتش عمدتاً در چهار دسته تقسیم می¬شدند :
گروه اول افسران و ارتشیان مستقل بودند که عمدتاً وفادار به شاه بوده و از نهضت ملی شدن نفت و مصدق نیز حمایت آشکار می¬کردند و اصولاً تفکیکی بین شاه و مصدق قائل نبودند و مصدق را به عنوان نخست¬وزیر شاه و رهبر نهضت ملی شدن نفت مورد توجه و احترام داشتند. این گروه اکثریت افسران ارتش را تشکیل می¬دادند.
گروه دوم افسران وفادار به پادشاه بودند که بخش اعظمشان سازمان نیافته و بخش کوچکی سازمان یافته بودند و از عملکرد دولت مصدق در قبال شاه و حزب توده و ارتش ناراضی بوده و آماده بودند که در برابر نفوذ حزب توده قیام کنند. افسران گارد شاهنشاهی ، لشگر زرهی ( تیپ های زرهی ) ، فرمانداری نظامی ، ستاد ارتش و افسران بخش¬های اطلاعاتی و رکن 2 ارتش شامل افرادی چون سرتیپ حیسن آزموده (دادستان ارتش و دادستان دادگاه نظامی دکتر مصدق و افسران توده ای ) ، سرهنگ اسکندر آزموده (فرمانده هنگ تیپ دوم کوهستانی ) ، سرهنگ محمد حسن اخوی ( رئیس اداره موتوری ارتش ) ، سرلشگر نادر باتمانقلیچ ( بازنشسته)، سرهنگ زند کریمی ( رئیس ستاد تیپ دوم کوهستانی و معاون سرهنگ ممتاز ) ، سرهنگ محسن مبصر ( رئیس دایره بازرسی اداره موتوری ارتش ) ، سرهنگ اردوبادی ( از ژاندارمری ) ، سرهنگ رئیسیان ، سرهنگ عزیز رحیمی ، سرگرد جاویدپور ( لشگر زرهی ) ، سرگرد اکبر زند ( زرهی ) ، سروان کاووسی ( زرهی ) ، سروان عباس شقاقی ( از گارد شاهنشاهی ) ، سرگرد امجدی ، سرگرد مرعشی ، سرگرد حمیدی ، سروان حمید جهانبانی ، سروان سپهر ، سروان ساعدی ، سروان مجلسی ، سروان مصطفی داور پناه ، سروان حبیب بلاری و مجموعاً بیش از 40 افسر ارتش و بیوک ساعدی و مصطفی مجلسی از جمله گروه دوم بودند.

گروه سوم شامل افسران سازمان نظامی حزب توده بودند که حدود 600 افسر و 4000 درجه¬دار را دربر می¬گرفتند که قبلاً در مورد آنها سخن گفته شد.

گروه چهارم شامل سازمان افسران گروه ملی بود و شامل 25 تا 30 افسر سرتیپ تا سروان بودند که خود را حامی دکتر مصدق و نهضت ملی می¬دانستند و از اصلاحات بنیادین در ارتش حمایت می¬کردند و اعتقاد داشتند که در ارتش باید تمام افسران از سرتیپ به بالا تصفیه شوند تا افسران جوان و پاک جایگزین شده و با فساد موجود در ارتش مقابله کنند و آن را ریشه¬کن نمایند. افراد معروفی چون سرتیپ افشار توس رئیس شهربانی در سال 32 ، سرتیپ تقی ریاحی رئیس ستاد ارتش ، سرهنگ ممتاز رئیس گارد محافظ منزل دکتر مصدق و فرمانده تیپ 2 کوهستانی ، سرهنگ اشرفی فرماندار نظامی تهران در مرداد 32 و فرمانده تیپ 3 کوهستانی ، سرهنگ شاهرخی فرمانده تیپ 2 زرهی ، سرهنگ غلامرضا نجاتی نویسنده کتاب نهضت ملی شدن نفت ، سرهنگ غلامرضا رحمانی نویسنده کتاب کهنه سرباز ، سرگرد دکتر اسماعیل علمیه یکی از بازجوهای افسران 25 مرداد و سرهنگ اسکندر آزموده فرمانده هنگ تیپ دوم کوهستانی که بعدها به افسران سلطنت طلب پیوست . . .

جمال حسن زاده : آیا دکتر مصدق از ایده تصفیه ارتش حمایت می کرد؟

شهرام یزدی : آقای دکتر مصدق ابتدا با ایده تصفیه ارتش موافق بود و لذا قرار بود 1300 افسر ارشد ایران را بازنشسته کنند و در ابتدا نیز 136 نفر بازنشسته شدند ولی مصدق بعداً با عواقب این موضوع که مقاومت ارتشی ها بود آشنا شد و جلو تداوم آن را گرفت. بین این 136 افسر هم معدود افسران فاسد و دزد وجود داشت و هم افسران پاک و میهن¬پرست. این اقدام موجب بروز موج گسترده مخالفت با دولت مصدق در ارتش شد.

در مجموع سازمان افسران گروه ملی یک بنگاه کارگشایی برای پاره¬ای از افسران جوان هم بود و لذا مورد سوء استفاده پاره¬ای افسران فرصت¬طلب قرار گرفت ولی بعد از مخالفت آشکار مصدق با تداوم بازنشستگی¬ها و تسویه ارتش، این گروه به سازمان افسران ناسیونالیست تغییر نام داد و تنها حمایت از نهضت ملی را دنبال کردند.

ادامه دارد ...

بخش سوم گفتگو