آرمان و دکترین پان ایرانیسم بر پایه ناسیونالیسم استوار است .
در این مختصر می خواهیم بدانیم پان ایرانیسم چیست و این عقیده بر پایه چه مکتبی استوار گشته است. برای این منظور ابتدا مختصری از اصول پان ایرانیسم را بحث می کنیم و سپس مکتب ناسیونالیسم را شرح می دهیم آنگاه با شناخت کلی این دو مبحث به آشکار ساختن مبانی پان ایرانیسم می پردازیم. پس این گفتار شامل سه بخش است :
تعریف و اصول پان ایرانیسم ، شناخت مکتب ناسیونالیسم و ناسیونالیسم پایه پان ایرانیسم است .
1- تعریف و اصول پان ایرانیسم
پان ایرانیسم نهضتی است که عقیده دارد تمام ایرانیان باید در میهن حقیقی خ:/..د در زیر یک درفش زندگی کنند .
پان ایرانیسم زاییده وضع تاریخی کنونی ملت ایران است چون لازم به گفتن نیست که در مدت 150 سال اخیر کشور ایران تجزیه گشته است و ایرانیان در قطعات جداگانه با رژیمهای گوناگون زیست می کنند. برای دانستن کامل پان ایرانیسم باید دو مسئله اساسی این مکتب و نهضت را به خوبی بررسی نمود .
میهن ایرانیان کجاست ؟ و ایرانیان چه کسانی هستند ؟
مسئله اول را تاریخ سیاسی یک قرن و نیم اخیر به خوبی حل می کند و به ما می فهماند که سیاست دول بیگانه و خیانت طبقه حاکمه ایران سبب شد که میهن حقیقی ما تجزیه شود و در شمال ، شرق ، جنوب و غرب گروهی از هم میهنان ما از دیگر برادران و خواهران خود به دور افتند.برای حل مسئله دوم اسناد و مدارکی لازم است که در صفحات تاریخ شش هزار ساله ما نهفته است و تاریخ ما بهترین معرف کسانیست که ایرانی شناخته می شوند و در پدید آوردن فرهنگ ایرانی دست داشته اند . این است دو مسئله پان ایرانیسم و راهنمایی برای حل آن.
2- شناختن مکتب ناسیونالیسم
ناسیونالیسم مشتق از کلمه ناسیون به معنی ملت است و به مکتبی اطلاق می شود که در آن ملت به منزله یک واحد قائم به خود شناخته شده است و غالبا به ناسیونالیسم از دو نظر نگریسته می شود:
الف- به منزله یک مکتب تاریخی
ب- به منزله یک مکتب اجتماعی
کیفیات پدیده های تاریخ جزئی است از سرنوشت ملتها و تاریخ جز سرگذشت و تغییرات و تحولات ملتها چیزی نیست . بنابر این در این مکتب هر چیزی را برای آنکه بشناسید رابطه اش را با ملت تعیین می نمایند.
مثلا نمی گویند ملت اجتماعی از مردمان است ، بلکه مردم را به منزله سلول های ناپایداری از پیکرملت می دانند . در مکتب ناسیونالیسم تاریخی هر واقعه تاریخی برای هر ملتی متکی بر نیاز ملی و نیاز ملی عبارت است از اقتضای حیات ملت در آن دوران تاریخ . مثلا از نظر ناسیونالیسم تاریخی ملی شدن صنعت نفت یک مسئله صرفا اقتصادی توجیه نمی شود بلکه تمایل ملت ایران را به استقلال طلبی و بیرون راندن نیروی بیگانه آشکار می سازد.
کوتاه سخن ، مکتب ناسیونالیسم می گوید سیر تاریخ همان تکوین و تحول ملتها است و بس و عنصری اصیل تر از ملت نمی شناسد.

ب- مکتب ناسیونالیسم اجتماعی چه می گوید...
عقاید این بخش از مکتب ناسیونالیسم مبنای قوانین و مقررات اجتماعی است و باید دانست هر یک از مکاتب اجتماعی هنگام وضع مقررات منافع واحد خاصی را مورد توجه قرار می دهد. در مکاتب فرد پرستها واحد مورد نظر فرد است و در قوانین آنها همیشه سعی می شود حقوق افراد محفوظ بماند و آزادی آنها محدود نشود و هر کسی هر چه می خواهد بکند ، قوانین فقط هنگامی مانع عمل شخص می شود که آن عمل حقوق فرد دیگری را ضایع و باطل کند. روسو نمونه این گونه متفکرین حتی ملت را اجتماعی از افراد می دانست که به موجب یک پیمان و قرارداد خیالی با هم عهد کرده اند که مشترکا زندگانی نمایند. در مکاتب اجتماعیون ( سوسیالیستها ) ایتدا سخن از این قرار بود که واحد مورد نظر اجتماع است و در قوانین و مقررات بجای انکه حقوق فرد محفوظ باشد حقوق اجتماع ر ا مقدم دارند و قوانین به منظور ترقی و تکامل اجتماع وضع شود .
این فکر در تحول خود در زیر ماسک مارکسیسم تغییر عجیبی کرد به این معنی که به درجات پست انفرادی تنزل یافت . یک فرد مارکسیست معتقد است که هر کس در پی منافع روزمره خویش است و اساس تمام تحولات جهان را بر همین فرمول استوار می داند.
در این گون سوسیالیسم باز غایت نظر فرد است . فرد است که باید تحت هر شرایطی که باشد سعی کند که شکمش را سیر کند . در مکتب سوسیالیسم عیب دیگریست که نمی توان حدود جامعه یعنی واحد مورد نظر را تعیین کرد بنابراین عده ای مانند فوریه واحد های عجیبی از خود ابداع می کنند مثلا واحد اجتماع را عده 1200 نفری به نام فالانستر می دانند و برخی دیگر برای جامعه حدی قائل نشده و جامعه بشر را دور از واحد های ملی تصور نموده و جامعه را اعم از وحشی و متمدن به یک چشم نگریسته اند.
در مکتب ناسیونالیسم اجتماعی چنانکه از اسم آن پیداست قوانین به خاطر ترقی و تعالی ملت است . از نظر این مکتب هر فرد جزء ملتی است و وظیفه ای بعهده دارد که باید آن وظیفه را با تمام قوای جسمانی و دماغیش ادانماید. از نظر این مکتب جامعه برای تن آسایی افراد نیست بلکه افراد عهده دار پیشرفت ملت می باشند که بایستی بر طبق برنامه خاصی سیر کند. از نظر این مکتب وظیفه دولت تنها حفظ حقوق افراد و جلوگیری از تصادم منافع آنها نیست بلکه حکومت برای رهبری ملت به سوی ترقی و تعیین تکالیف افراد است . از نظر این مکتب تنها اعمالی قانونی است که به خاطر پیشرفت ملت باشد . این بود مختصری از اصول مکتب ناسیونالیسم اگر چه این نام تازگی ندارد و نیز اندیشه ملیت فکر سابقه داریست طرح ناسونالیسم به منزله مکتب اصالت ملت ، ویژه ماست.
3- ناسونالیسم پایه پان ایرانیسم است
از دوقسمت اول این مقاله پان ایرانیسم و ناسیونالیسم را شناختیم . در این قسمت می خواهیم آشکار نماییم که پان ایرانیسم همان مکتب ناسیونالیسم است .
اندیشه های پان ایرانیسم دو نوع است :
آرمان پان ایرانیسم و دکترین پان ایرانیسم
لذا برای پی بردن به مبانی پان ایرانیسم باید به مبانی آرمان و دکترین پان ایرانیسم پی ببرید .
بنیان آرمان پان ایرانیسم
شالوده پان ایرانیسم از لحاظ آرمان همان مکتب ناسیونالیسم تاریخی است . برای درک این مطلب کافیست افکار مکتب ناسیونالیسم تاریخی را در باره ملت ایران بسنجیم.
گفتیم مکتب ناسیونالیسم معتقد است که جنبش واقعی که در کشور اتفاق می افتد بر زمینه نیاز ملی خاص آن زمانست . بطور کلی می توان گفت ملت مراحل متفاوت ترقی و فترت را طی می کند ، در هنگام فترت وقایع بر زمینه اصلاح مستقر است . گفتیم برای مکتب ناسیونالیس%:/. !ملت یک مقوله تاریخی است نه یک قرارداد سیاسی لذا از اگر قسمتی از مردم ایران را در ، قطعه خاکی محصور کنند و نام آن را ایران می گذارند و خصوصا چنین کشوری را به تصویب مجامع بین المللی هم برسانند ساکنین این قطعه خاک ملت ایران نخواهند شد زیرا ملت بنابر تعریف سیاستمداران به وجود نمی آید بلکه موجودیتی است که به کمک تاریخ شناخته می شود و ملت ایران را آن گونه که موجودیت حقیقی و تاریخی دارد معرفی می کند و یگانگی و وحدت را در قلب ایرانی بر می انگیزد . اگر بخواهیم پیدایش پان ایرانیسم را از نظر مکتب ناسیونالیسم تعبیر :77/نیم باید بگوئیم : پان ایرانیسم نیاز ملی ایرانیانست در دوره فترت و تجزیه "
خلاصه ، آرمان پان ایرانیسم عبارت است از احکام مکتب ناسیونالیسم تاریخی در باره ملت ایران
بنیان دکترین پان ایرانیسم
برای کسانی که همه روزه سئوال می کنند رژیم سیاسی و اقتصادی پان ایرانیسم چیست ، توجه بر این جمله جوابی است کافی : دکترین پان ایرانیسم مبتنی بر عقاید مکتب ناسیو نالیسم اجتماعیست.
فرمول دکترین پان ایرانیسم این است که ملت ایران را باید نیرومند ساخت و برای زندگی آینده آماده کرد . شک نیست که وحدت بزرگترین عامل نیرومندی است ، پان ایرانیسم وحدت ایران زمین را اعـــــــــلام می دارد.
ملت را باید برای آینده پرورش داد ، پان ایرانیسم که متکی بر اصالت ملت است تنها نهضتی است که نسل کنونی را در مقابل وظیفه تاریخی خود یعنی ایجاد ایران بزرگ قرار می دهد . دکترین پان ایرانیسم دیگر بر سر اینکه سرمایه ملت از کدام شخص یا کدام طبقه باشد بحث نخواهد شد بلکه معلوم می کند از سرمایه ملت چگونه باید برای آمادگی ملت استفاده کرد و نیز بحث نخواهد شد که کدام دسته از مردم حق حکومت دارند بلکه حکومت باید دستگاه های موجود را چنان به کار اندازد که از همکاری آنها حداکثر فایده نصیب ملت بشود . پس واحدی که در قانون گذاری ناسیونالیسم مورد توجه می باشد ملت است آن گونه که ناسیونالیسم تاریخی معرفی می نماید.