مدیریت منابع آب و آبرسانی مهمترین واحد از مجموعه واحدهای مدیریت منابع طبیعی کشوراست. با توجه به پراکندگی جمعیت و کمتر در دسترس بودن منابع آب، طرح های آبیاری و آبرسانی در ایران همواره جزو طرح های بزرگ، پرهزینه، کاربر و زمان بر محسوب می شده اند که تنها دولت های مقتدر، مدیر، کارا و پاک به خوبی از عهده آن بر می آمده اند. سهمگین ترین ضربه ها به شبکه وسیع زیرزمینی و روی زمینی آبراهه های فلات ایران پیش از واقعه 1357، در یورش اعراب و سپس مغولان وارد شد. این اقوام بدوی که هر دو نیز خود را اجرا کننده فرامین الهی می دانستند چنان ضرباتی بر منابع آب و آبراهه های ایران زدند که به قول مورخین آن دو دوران، آبادانی برای بیش از صد سال از مناطق تحت غارتشان رخت بست.

در نظام شاهنشاهی هخامنشی سازمان ویژه ای برای رسیدگی به امور آب وجود داشت که نه تنها در داخل فلات ایران بلکه در سرزمینهای همجوار نیز فعالیت میکرد. شاهنشاهی ساسانی نیز طرح های بزرگی اجرا کرد که بزرگترین آن طرح آبیاری چند منظوره نهروان در حوزه آبی دجله بود. این طرح عظیم که سه استان را سیراب می ساخت بزرگترین و پهن ترین و طولانی ترین آبراه دست سازی بوده که دنیای قدیم به خود دیده است و پهنای آن در بسیاری جاها یکصد و بیست متر و گودی آن در بعضی جاها به بیش از ده متر و طول آن بیش از سیصد کیلومتر بوده است. آبراهه های زیر زمین که کاریز یا قنات نامیده میشوند هم از سرمایه های دست ساز شبکه آبرسانی ایرانند. طول برخی از این قناتها به 50 کیلومتر می رسید و تا صد متر عمق داشتند. ناصرخسرو در سفرنامه اش به شرح کاریزی در مسیر تون به گنابه با طول چهار فرسنگ و عمق هفتصد گز رسن که بنای آن را به کیخسرو پادشاه کیانی نسبت می دهد می پردازد. خواجه رشید الدین فضل الله وزیر غازان خان برای بازسازی نظام تولید کشاورزی و رونق دوباره آن که پس از حمله مغول به شدت آسیب دیده بود به احداث شبکه های عظیم آبیاری پرداخت که یکی از آنها نهر بزرگی به نام رشیدی با انشعاب از رود دجله بود.این نهر نیز مانند آبراهه نهروان در دوره ساسانی بسیار طولانی بود و یکصد و شصت کیلومتر درازا داشت. برای کندن این آبراهه بزرگ 20000 روستایی مزد بگیر را از میان رودان و ارمنستان و آسیای صغیر بسیج کرده بودند.

نگهداری، بهسازی و گسترش شبکه آبیاری و آبرسانی ایران کاری مداوم و حساس و گران است که نیروی کاردان، پی گیر و ایرانشناس و خزانه ای پر با خزانه دارانی دست پاک را می طلبد. با آبرسانی و بهره وری مناسب از آب در مناطق بایر و حاشیه کویر درختکاری و کشاورزی گسترش می یابد، با پیشروی کویر مقابله می شود و زمین های خشک تبدیل به سرمایه های مولد می گردند. هر حکومتی که که از عهده مدیریت آب در همه بخشهای آشامیدنی و کشاورزی و خانگی و صنعتی برآید به احتمال قوی می تواند کارنامه مثبتی نیز در اداره دیگرامور داخلی کشور داشته باشد. شوربختانه پس از روز واقعه با منابع آبی کشور نیز انقلابی رفتار شد و در پی آن این روزها شاهد اعلام خطرها در رابطه با تامین آب هستیم. برای نجات میهن از خشکسالی نیاز است تا نگاه متولیان و مصرف کنندگان به ایران و منابع طبیعی ایران و ذخایر و شبکه های آب آن از ناکجا آباد انقلابی و عقیدتی به میهن و خانه تغییر کند.

اهورامزدا این کشور را از لشکر دشمن، از خشکسالی و از دروغ پاس دارد.

(داریوش بزرگ، شاهنشاه هخامنشی)

منابع: 

محسن ثلاثی، جهان ایرانی و ایران جهانی، نشر مرکز، چاپ اول، تهران، 1379، کارکردهای نظام شاهنشاهی در حوزه فرهنگی ایران

محمد محمدی ملایری، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام، جلد 2، انتشارات توس، تهران، 1375، صفحات 11 – 110 و 243

پی یر بریان، تاریخ امپراتوری هخامنشی، مسعود رجب نیا، انتشارات زریاب، تهران، 1377، صفحات 868 و 1671 و 5 -  1674

پطروشفسکی، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، تهران، 1344، صفحات 70 و 7–206 و 17 – 215

ناصرخسرو قبادیانی بلخی، سفرنامه، انجمن خوشنویسان، چاپ دوم، تهران، ص 119