بنای آرامگاه را که از نزدیک ببینی، فردوسی دیگر برایت سخنور اعصار باستان نیست؛ روایتگر تاریخ هنر معاصر هم می شود. حال وقتی پای صحبت کسی که مستقیما در ساخت آن دست داشته و قطعه قطعه این بنای باشکوه را با دست خود چیده بشینی، سازه برایت زنده تر هم می شود.
مصاحبه با کسی که فردوسی را دفن کرد:
«وقتی او برایمان از روزی که قبر فردوسی را شکافته و استخوان هایش را بیرون آورده می‌گفت، می شد میزان ارادتش را به فردوسی در کلامش دید؛ حسی که هنوز پس از گذشت بیش از ۴۰ سال تغییر نکرده و باعث شده با وجود سن زیاد و درد پا ایستادن را به نشستن پشت به مقبره ترجیح دهد. روایت جا به جا کردن سنگ های سنگین بنای آرامگاه از زبان این یل توسی شنیدنی است.
متولد ۱۳۱۳ است؛ درست همان سالی که ساخت آرامگاه فردوسی پایان یافته و با حضور بزرگان علم و ادب سراسر جهان به بهره برداری رسیده. ۳۰ سال از ساخت آرامگاه می گذرد، قاسم ارفع به سربازی رفته و مشغول داروغه گری است که دست تاریخ پس از ۳۰ سال به وی نیز نقشی تأثیرگذار در ساخت آرامگاه و دفن حکیم ابوالقاسم فردوسی می‌دهد:
«قبل از اینکه برم سربازی تو باغ آرامگاه، شاگرد گلکار بودم. موقع سرباز بگیری اومدن من رو از همین باغ گرفتن و بردن. بعداز سربازی نزدیک به هفت سال داروغه گری و دوست بونی کردم. دوست بونی می دونی چیه؟ مشاور روستا بودم. از سال ۴۳ هم که اومدن آرامگاه رو خراب کردن، شدم سرکارگر.»
پس از مرمت‌های متعدد سی ساله، سرانجام در سال ۱۳۴۳ انجمن ملی حفظ آثار باستانی تصمیم به تخریب و بازسازی مجدد بنای آرامگاه فردوسی می گیرد.
قاسم ارفع، از اینجا وارد تاریخ می شود. بنای آرامگاه را چونان پازلی ترسیم می کند که پس از تخریب مجدد کنار هم چیده می شود:
«چوب‌بست هاشو خودم بستم و بردم تا کاکل آرامگاه. بعد هم روی چوب بست تخته انداختم و شروع کردیم به تخریب. اما ساروج بود. به این راحتی ها کنده نمی شد. برای جدا‌کردن سنگ ها باید چال می زدیم و باروت میذاشتیم. تیکه هاش تا توس سفلی می رفت. بعد با کلنگ شروع می کردیم به خراب کردن. البته باید سنگ ها سالم می موند. سنگ ها رو با «قِرقِر» می آوردیم پایین. شاه غلام معمار روی سنگ ها شماره می زد و به ترتیب با فرغون می بردن می چیدن عقب باغ. بعد که ساخت آرامگاه تموم شد، دوباره سنگ ها رو به ترتیب شماره از عقب باغ آوردن و بردن بالا چیدن.»
یک ماه اضافه کاری دادند
در طول چهار سالی که ساخت آرامگاه زمان می برد، حدود ۲۵۰ کارگر زیر دست مش قاسم کار می کنند اما در میان کارگران، او تنها فردی است که شانه هایش تاب جا به جایی سنگ های سنگین را دارد.
پهلوان کشتی باچوخه و یل توسی در نبود ماشین آلات مهندسی امروز، سنگ های چندین تنی را به دوش می کشیده و از چوب بست بالا می رفته. او سنگ مزار فردوسی و سنگی را که تصویر فروهر بر آن حک شده (بالای ضلع جنوبی) از جمله سنگین ترین سنگ ها معرفی می کند و وزن تقریبی آن ها را چهار تن تخمین می زند.
ماجرای جا به جایی یکی از این سنگ ها که مورد تحسین مهندسان حاضر قرار گرفت، شنیدنی است:
«مهندس ها می گفتن مش قاسم تو این سنگ رو چه جوری می خوای ببری بالا؟ (اشاره به سنگ فروهر دارد) گفتم مثل آب خوردن می برم بالا. همه جلوی استخر به تماشا ایستادن. رفتم پای قرقر ایستادم و سنگ رو به ۲۰ دقیقه بردم بالا. مهندس نیکو، رییس کارگاه بود که هر از چندگاهی برای سرکشی از تهران می آمد. از تعجب شاخ درآورده بود. گفت ما واقعا عقلمان نمی کشید چکار کنیم. خدا بیامرزدش برای همین کار به من یک ماه اضافه کار داد.»
در آن زمان حقوق ارفع به عنوان یک سرکارگر ۱۷ تومان بوده است. کارگران هم بسته به زور بازویشان از ۳ تومان تا ۴ تومان و ۵ قران می گرفتند. در اسناد، بودجه بازسازی کل آرامگاه نزدیک به ۷ میلیون آورده شده که بخش اعظم آن از فروش بلیت بخت آزمایی و اعانات مردمی جمع آوری شده است.
جز استخوان، گنج دیگری داخل قبر نبود.
سابق، مقبره فردوسی در اتاقی کوچک قرار داشت. اتاقی که ارفع آن را حدودا ۳ متر در ۴ متر ارزیابی کرده: «اتاق تنگی بود. نهایتا ۳ در ۴ به زور چند نفر در آن، جا می گرفتند. به همین خاطر وقتی قرار شد آرامگاه را بازسازی کنند، مهندس سیحون این تالار را طراحی کرد.»
نبش قبر، یکی از معضلات پیش روی طرح سیحون بود که در نهایت تصویب و مقرر شد قبر شکافته، استخوان ها برداشته و پس از ساخت تالار دوباره دفن شود.
روز موعود فرا می رسد. فرماندار، بخشدار، استاندار و همه رؤسا گرداگرد تالار روی صندلی به تماشا می نشینند.
ارفع، فردی است که مسئولیت نبش قبر به عهده او گذاشته می شود. قبر را می شکافد و داخل می شود. مسئولان گردن می کشند که مبادا کوزه یا گنجی داخل قبر نهفته باشد اما جز استخوان چیز دیگری نیست. «همه مسئولان دولتی آمده بودند. سبیل به سبیل هم نشسته بودند تا ببینند از قبر چی درمیاد. قبر را شکافتم و رفتم داخل. یک کوه استخوان بود با دو جمجمه. استخوان ها را داخل پارچه سفیدی گذاشتم و بیرون آمدم. وقتی فرماندار دو جمجمه را دید به شوخی گفت فردوسی دو کله داشته! راستش را بخواهید من شنیدم اینجا قبلا قبرستان بوده. حتی بسیاری از مردم نوزادهایشان را می آوردند و کنار فردوسی دفن می کردند. احتمالا وقتی این مقبره را ساختند، همراه استخوان های فردوسی دیگر استخوان ها را نیز دفن کردند. خلاصه تمام استخوان‌ها را در پارچه پیچیدیم و در دفتر مدیریت گذاشتیم. بعد که کار بنای آرامگاه تمام شد، دوباره خودم استخوان ها را داخل قبر گذاشتم. حالا به هر کس می‌گویم فردوسی را من دفن کردم، باور نمی کند.»
تطبیق اطلاعات ارفع با اسناد تاریخ در طول مصاحبه حسین ابراهیمی، کارشناس ارشد تاریخ و مسئول اداری آرامگاه فردوسی کنارمان نشسته و علاوه بر ایراد توضیحاتی درباره تاریخچه آرامگاه فردوسی، گفته های قاسم ارفع را نیز با مستندات تاریخی تطبیق می دهد.
او گاه نیز از حافظه ارفع برای تکمیل اسناد تاریخی استفاده می کند. نام چند تن از مهندسان را می برد و از ارفع می خواهد حضور آنان را در ساخت آرامگاه تأیید یا تکذیب کند.
قاسم ارفع با‌وجود ۸۱ سال سن، هنوز به خوبی نام افراد را به خاطر دارد، تاریخ دقیق وقایع را ذکر می کند و گاهی تحسین ابراهیمی را بر می انگیزد. «مهندس حسین جودت، نماینده شرکت ایتالیایی کاجته بود که تمامی سنگ های آرامگاه را از ایتالیا وارد می کرد. مهندس گیو جودت، پسر حسین مسئول نظارت بر ساخت بود. مهندس سیحون هم طراح تالار زیرین، موزه و رستوران بود. علاوه بر این وظیفه نظارت کلی بر ساخت را به عهده داشت. مهندس کریستو یونانی هم کارت کارگران را امضا می کرد.
خاستگاه: تارنمای شهروندیار